"Η απληστία είναι καλό"

Τετάρτη 8 Οκτωβρίου – και θυμάστε ίσως την ταινία Ουώλ Στρητ, την ταινία-σύμβολο της χρυσής δεκαετίας του 80 για τα Χρηματιστήρια, τότε που δημιουργήθηκε η κουλτούρα που σήμερα στέλνει την παγκόσμια οικονομία έξω από τα παράθυρα. Τότε γεννήθηκαν τα golden boys, τότε εκτοξεύθηκαν οι μισθοί των στελεχών στα ύψη, τότε δημιουργήθηκε η ιδέα ότι η αμοιβή πρέπει να είναι πλήρως αποσυνδεδεμένη από την εργασία, τότε κάποιος είχε τη φαεινή ιδέα των θηριωδών μπόνους, τότε φτιάχτηκε ο πολιτισμός του αδίστακτου πλουτισμού και εξωθήθηκε έως τα ακραία όρια της κοινωνικής χυδαιότητας. Τότε σταμάτησε να αρθρώνεται η λέξη «ηθική».

Στην ταινία αυτή του Όλιβερ Στόουν πρωταγωνιστεί ο Μάικλ Ντάγκλας και συνοψίζει μέσα σε ένα θρυλικό μονόλογο τη «φιλοσοφία» (μεγάλη λέξη) του κέρδους χωρίς ηθικούς φραγμούς. Είναι ένας πετυχημένος χρηματιστής και απευθύνεται στους μετόχους, που κι αυτούς τους έχει κάνει πλουσιότερους. Είναι το εγκώμιο της απληστίας. «Η απληστία», λέει, «είναι –επειδή δεν βρίσκω καλύτερη λέξη- καλό πράγμα. Η απληστία είναι σωστή. Η απληστία είναι αποτελεσματική. Η απληστία ξεκαθαρίζει, η απληστία λύνει ζητήματα, και συλλαμβάνει την ουσία του πνεύματος της εξέλιξης. Η απληστία, με όλες τις μορφές της, απληστία για ζωή, απληστία για χρήμα, αγάπη, γνώση, σημάδεψε την ανοδική πορεία του ανθρώπινου γένους. Και η απληστία δεν θα σώσει μόνο την επιχείρησή μας, θα σώσει και την άλλη μεγάλη προβληματική επιχείρηση που ονομάζεται Ηνωμένες Πολιτείες».

Είναι ο ύμνος στο κέρδος, ο επιτάφιος της ηθικής. Το πρόβλημα, όμως, είναι πως τότε για πρώτη φορά η επιχειρηματικότητα αποσυνδέθηκε από την ηθική. Και αυτό συνέβη ταυτόχρονα με την αποσύνδεση των μεγάλων επιχειρήσεων από τους δημιουργούς και, κυρίως, από την έννοια της ιδιοκτησίας. Ποιος είναι ο «ιδιοκτήτης» μιας πολυεθνικής; Κανένας. Και το «αφεντικό» της, ο διευθύνων σύμβουλος με τα ιλιγγιώδη μπόνους στο συμβόλαιο, μπορεί σήμερα να είναι εκεί, αύριο αλλού. Αν κερδίζει, είναι το ίδιο. Για τον ίδιο. Όχι για τους άλλους, όχι για την εταιρεία, όχι για τους εργαζομένους της.

Αντίθετα, μέχρι τη μετάλλαξη του 80 και του 90, οι εταιρείες ήταν τα δημιουργήματα των δημιουργών τους, συχνά με το όνομά τους. Και ειδικά στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και σε κάποιο βαθμό και στη βόρεια Ευρώπη, η λειτουργία του συστήματος συσσώρευσης του κέρδους συμβάδιζε με μια ηθική, ατομική μεν, αλλά με κοινωνικό χαρακτήρα. Η ηθική αυτή είχε θρησκευτικές βάσεις, ήταν κυρίως προτεσταντική, και συνέδεε μερικές περίεργες για τις μέρες μας αρχές, όπως η λιτή ζωή ανεξάρτητα από το συσσωρευμένο πλούτο, η αποφυγή πρόκλησης, η παραμονή στο σώμα της κοινωνίας αντί για την αποκοπή και η αναδιανομή μέσα από τη μεγάλης έκτασης φιλανθρωπική δράση και την διοχέτευση του πλούτου, συνήθως αλλά όχι αποκλειστικά μετά θάνατον, σε κοινωφελείς σκοπούς. Όλα τα μεγάλα ιδρύματα στη σημερινή Αμερική, από την τέχνη μέχρι την επιστημονική έρευνα, τα περισσότερα μεγάλα πανεπιστήμια, είναι προϊόντα αυτής της σχέσης των παραγωγών του κέρδους με το χρήμα και την ατομική ιδιοκτησία.

Η ηθική αυτή έπεσε στο ρήγμα ανάμεσα στην εταιρεία και τη διοίκησή της – και ήταν η ηθική της ατομικής ευθύνης. Άνθρωποι όπως ο Ρίτσαρντ Φαλντ, ο διευθύνων σύμβουλος της Lehman Brothers, που πήρε μισό δις δολλάρια για να στείλει την 4η τράπεζα της χώρας του στο σκουπιδοτενεκέ της Ιστορίας μετά από ενάμιση αιώνα λειτουργίας, όπως είχε κάνει πριν από μερικά χρόνια με την παλιότερη τράπεζα του κόσμου, τη Barings, ένας νεαρός γιάπης χωρίς αναστολές. Δεν θα συγκινηθεί από τις ταμπέλες και τις φωνές «ντροπή» που αντικρίζει τώρα κάθε φορά που εμφανίζεται δημόσια. Αυτή η έλλειψη ψυχικής σύνδεσης, η απουσία συγκίνησης μπροστά σε αυτό το ενδεχόμενο, η εξαφάνιση του περιεχομένου από την λέξη «ντροπή» δεν είναι το αποτέλεσμα. Είναι αιτία αυτής της κρίσης.